Günümüzde kanayan bir yara haline gelen trafik sorunu; şehir içlerindeki park problemi, ölümlü kazalar, hava kirliliği, yaşattığı gerginliklerle içinden çıkılmaz bir hale geldi. Oysa bundan 100 yıl önce tüten dumanıyla bir kara tren insanları, eşyaları, postaları taşırmış Mağusa’dan Lefkoşa’ya, Lefke’den Omorfo’ya.
Bu yolculuk tam 46 yıl boyunca sürmüş. İnsan ve yük taşıyan trenler kim bilir ne olaylara tanıklık etmiş; kaç insanı sevdiğine, kaç mektubu sahibine, tıpkı nenemin hikayesi gibi kaç çocuğu doktoruna kavuşturmuştur:
“Yaşı 12-13 olmalı. Zamanın ibresi, 1940’lı yılların başını göstermekte. Tüm vücudunu sarmış korkunç bir ağrı, hele da ayakları. Eklemlerim şişerdi diye anlatmakta hala… Romatizma oldun sen demişler. Yokluk zamanları, doktor bulmak kolay mı? Köy halkı çare olarak 40 gün perhiz tutturmuşlar padem ve tuzsuz biddayla. Ancak bu işin de kaideleri var bidda ergenliğe henüz girmemiş ya da yaşı geçmiş kadınlarca yapılacak. Nenesi yapmış biddaları, ama hafiflememiş sızıları. Bu kez iyi eder diyerekten bir “tosbağa” kesip yedirmişler kızcağıza.
Hafiflese de zamanla ağrıları, kerpiçten duvar ördükleri bir günün akşamı hastalık baş göstermiş yine. Bunun üzerine ertesi gün anasıyla köyün aşağısına tren yoluna gitmişler. Gelen ilk trolliyle Mesarya’dan Mağusa’ya başlamış yolculuk. Tüneli geçince girmişler şehre. Mağusalı doktorun verdiği kırmızı haplar ve iğneler çare olmuş derdine. Bugün geriye dönüp baktığında camına yaslanıp meraklı bakışlarıyla yolu seyrettiği, kara dumanıyla raylarda ağır ağır ilerleyen treni hala bir kurtarıcı olarak anımsamakta.”
İlk Tren Mağusa- Lefkoşa arasında…
1905-1951 yılları arasında Kıbrıs Hükümeti Demiryolu Şirketi (Cyprus Goverment Railway) tarafından döşenen tren yolu; eşek, katır, deve ya da bisikletle ulaşımını sağlayan halk için oldukça önemli bir ulaşım aracıydı. Dönemin işgal güçleri olan “İngiliz Sömürge Yönetimi” Kıbrıs’a yeni bir reform getirmeyi böylece Mağusa Limanı’nın ve demiryolunun koordineli gelişmesiyle Kıbrıs’taki tarım ihracatını artırmayı hedeflerken, “kaba” buldukları köylülerin de eğitilip, uygarlaşacağını amaçlamaktaydı*.
İlk tren 1904 yılında Mağusa Limanı’nda inşa edilmeye başlanmış, demir yolu döşemesiyle gelişme göstermeye başlayan limana, gümrük binaları da eklenmiştir. Limandan itibaren demir yolu hatları surların içerisinden devam etmiş ve bugünkü Tapu ve Kadastro Dairesi’ne dek ilerlemiştir. Burası en önemli ve merkez tren istasyonlarından biriydi. Kıbrıs’ta ilk çalıştırılan 1 numaralı tren bugün binanın bahçesinde sergilenmektedir.
Bilinen ilk sefer Mağusa- Lefkoşa hattı üzerinde 21 Ekim 1905’te gerçekleştirilir.
1905 yılının Kasım ayında ise Mağusa-Lefkoşa arasında her gün iki tren Mağusa’dan Lefkoşa’ya gitmeye başladı. Daha sonra günde 4 tren iki yönde ikişer sefer yaparak ilerlemeye devam etti. Bu yol üzerinde 18 durak bulunmaktaydı. 1. Etap olarak adlandırılan bu yol 51mil (82 km) uzunluğunda ve yaklaşık 2 saatte alınmaktaydı.
Lefkoşa’da Peyak ambarlarının bulunduğu yer tren istasyonu, karşısındaki kesme taştan kemerli bina ise istasyon müdürünün kaldığı yer idi.
2. Etap olarak Lefkoşa-Omorfo hattı 1907’de tamamlanarak devreye sokuldu. Tren hattı Mehmet Akif Caddesi’nde bulunan Kanlıdere köprüsü, (Dereboyu’nda Mahzen Restorant arkası) Ayios Dhometios (Aydemet), Yerolakko (Alayköy) ve Kokkinotmithia’yı (güney Kıbrıs’ta kalan bir köy) geçip Omorfo’ya (Güzelyurt) ulaşıyordu. 3. Etap ise Omorfo’dan Lefke CMC ve Evrykhou (Evrihu)’ya kadar uzanıyordu. Ancak 1932 yılında Evrykhou devre dışı bırakıldı. Günümüzde güney Kıbrıs’ta kalan bu köyde eski istasyon restore edilerek ziyarete açılmıştır. Özellikle bu etap Trodos’un gelişmesine; otellerin açılıp turistik bir bölgeye dönüşmesine ve kötü sonuçlar getiren kereste ticaretinin gelişmesine vesile olmuştur.
Trenle Vedalaşma
1. ve 2. paylaşım savaşı yıllarında askeri birlikleri ve cephaneleri taşımak için kullanılması trenin yıpranmasına neden oldu. Tamiri ve yenilenmesi için 400 bin Kıbrıs Liralık bir bütçe ayırmayı göze alamayan hükümet, aynı zamanda karayollarının da gelişmesiyle trenle yolcu ve yük taşımasına son verdi. Bir rivayete göre Lefkoşa- Mağusa hattında giderken Küçükkaymaklı çıkışında yaşlı bir kadını gören makinist kadını trene almak ister. Kadın ise acelesi olduğunu ve trene binemeyeceğini söyler. Yani kendisinin trenden daha hızlı gittiğini ima eder. 31 Aralık 1951 günü tren son yolculuğunu Lefkoşa’dan Mağusa’ya gerçekleştirir. Demiryollarının kapatılmasının ardından işçiler ise yarı resmi kurumlara nakledildiler. Hem Kıbrıslı Elenlerin hem de Kıbrıslı Türklerin ekonomik olarak zor bir dönemden geçtikleri bu yıllarda bir örgütlenme içine girerek sendikalaştıkları, İngiliz Sömürge Yönetimi’ne karşı 1941 ve 1946 yıllarında grev yaptıkları hatta tutuklandıkları da bilinen bir gerçektir.
Tren ve Tren Yoluyla İlgili Bazı Detaylar
• Trenler numaralarla adlandırılmaktaydı. 21,22 ve 23 numaralı trenler Lefkoşa-Mağusa arasında gidip gelmekteydi. 41 numaralı tren en büyük dört trenden biriydi. Liman ve Mağusa arasında 31 numaralı tren, Mağusa’da hurda taşıyan 32 numaralı trenlerdi.
• Tren yolu boyunca sıralı bir şekilde efkalipto ağaçları görürüz. Bunlar bataklıkların kuruması için İngiliz Sömürge Hükümeti tarafından dikilen ve günümüzde de yaşayan ağaçlardır.
• Kıbrıs’ta sadece bir kez tren kazası gerçekleşmiş ve 2 kişi hayatını kaybetmiştir.
• 2. paylaşım savaşı ardından Almanya’dan adaya getirilen yaklaşık 50.000 Yahudi’nin Karaolas (Karakol) toplama kampına getirilmesinde tren kullanıldığı söylenmektedir.
• Trenler faaliyet gösterdiği 46 yıl boyunca toplam 7,348,643 yolcu taşımıştır. Hattın toplam uzunluğu ise 76 mil (122 km) idi.
Sözlük:
Trolli: Kıbrıs’ta 1943 yılında devreye giren tek ve çift vagondan oluşan küçük trenler.
Perhiz: Rejim
Padem: Badem
Bidda: Yoğrulan hamurun oklavayla açılarak saç üzerinde pişmesiyle elde edilen ekmek, lavaş.
Tosbağa: Kaplumbağa
Kaynakça:
*Tabitha Morgan, İngilizlerin Kıbrıs’taki Tarihi, Khora Yayınları, 2013, Sayfa 86,87.
Sosyalaraştırmalar.com
Ahmet An, Mehmet Uğur, Niyazi Kızılyürek, Angelos Kalodukas, Mihalis Mihalidis, Stavroz Tombazos, Kıbrıs dün ve bugün, İthaki Yayınları, 2003, Sayfa 118.
Kıbrıs’ta Tren Yolu Belgeseli- Emine Sütçü
Tuncer Bağışkan’la ropörtaj
*Bu yazı ilk olarak Argasdi Dergisi’nde yayınlanmıştır.
Şifa Alçıcıoğlu
Baraka Aktivisti
