Bizim işyerinde sürekli fazla mesai uygulaması var. Fazla mesaiye kalmak zorunda mıyım?
Hiçbir işçi fazla mesaiye kalmak zorunda değildir. Günde en fazla sekiz saat olmak üzere, haftada toplam kırk saat çalışmış bir işçi, eğer kendisi kabul etmezse yasal olarak patron onu fazla mesai yapmaya zorlayamaz. İş Yasası’nın 31. Maddesi’nin ilk paragrafında günlük ve haftalık çalışma süreleri düzenlenmiştir:
“Herhangi bir hafta içinde yemek saatleri hariç olmak üzere, günde sekiz saatten, haftada toplam kırk saatten fazla bir süreyle çalışma yapılamaz. Ancak çalışanların oluruyla ve/veya 29’uncu madde kuralları uyarınca fazla çalışma yapılması gerektiği durumlarda işveren, çalışanı 27’inci madde kuralları uyarınca ücretini ödemek koşuluyla, günde en çok dört saat çalıştırabilir.”
Burada sözü edilen 29. Madde, sadece Bakanlar Kurulu kararıyla seferberlik ilan edildiği takdirde uygulanabilecek bir maddedir. 27. Madde de fazla çalışma yapılabilmesi için işçilerin onayının alınması gerektiğini ve fazla çalışma ücretlerini düzenleyen maddedir.
Yani Bakanlar Kurulu karar verip, mesai saaatlerini arttırabilir mi?
Evet. İş Yasası’nın 29. Maddesi’nde Bakanlar Kurulu’na seferberlik ve ülke savunması gibi durumlar için bu yetki verilmiştir. Madde şöyledir:
“Seferberlik süresinde ve bu süreyi aşmamak koşuluyla, ülke savunmasının gereksinimlerini karşılamak amacıyla iş süreleri, Bakanlar Kurulunca işçinin en çok çalışma kabiliyeti düzeyine çıkarılabilir.”
Yani, biz kabul etmezsek patron bize fazla mesai yaptıramaz mı?
Evet. Patron bizi bir günde sekiz saatten veya bir haftada kırk saatten fazla çalıştırabilmek için, onayımızı almak zorundadır. Ancak bu onay, patron ile aramızda yaptığımız sözleşmede veya sendikamız ile yapılacak toplu sözleşmemizde önceden de alınabilir. Böyle bir sözleşme varsa o zaman fazla mesaiye kalmak zorunlu olur. Bu yüzden sözleşmelerimizi imzalarken iyice okumalı ve kabul etmediğimiz maddeler varsa imzalamamalıyız. İş Yasası’nın 27. Maddesi’nin beşinci paragrafı bu konudadır:
“Fazla çalışma için çalışacak işçinin olurunun alınması gerekir. Ancak, toplu iş sözleşmelerinde veya hizmet akitlerinde işçinin fazla çalışmaya ilişkin oluru önceden alınabilir.”
Sözleşme ile önceden fazla mesai yapmayı kabul edersem, bu her durumda geçerli midir? Yani özel bazı durumlarım olsa dahi, mesaiye kalmak zorunda mı olurum?
Patron ile yapacağımız sözleşmede fazla mesai ile ilgili bir madde konmuşsa, bu maddede istediğimiz gibi koşullar koyma ve haftanın hangi günleri, kaç saat ve ne koşullarda mesai yapacağımızı düzenlemek hakkımız vardır. Sözleşmemizde na yazdığı bu yüzden çok önemlidir. Ancak İş Yasası’nda sağlık, ölüm ve doğum gibi nedenler önceden belirtilerek, sözleşmede önceden olurumuz alınsa dahi patronların bizi bu gibi durumlarda fazla mesaiye zorlayamayacağı yazılmıştır:
“27. (6) Sağlık, ölüm ve doğum gibi nedenlere bağlı olarak, önceden oluru alınmış olmasına karşın işçiye istemediği hallerde fazla çalışma yaptırılamaz.”
Peki çalıştığım iş yerinin acil bir durumu nedeniyle, patron beni fazla çalışmaya zorlayabilir mi?
“Zorunlu Nedenle Fazla Çalışma” başlığı altında İş Yasasının 28. Maddesi’nde, bazı durumlarda patronun acil ihtiyacını karşılamak için fazla çallışmanın yaptırılabileceği yazmaktadır. Madde şöyledir:
“Gerek bir arıza sırasında, gerekse arızanın mümkün görülmesi halinde veya makineler veya alet-edevat için hemen yapılması gerekli ivedi işlerde veya zorlayıcı nedenlerin ortaya çıkmasında, işyerinin normal çalışmasını sağlayacak dereceyi aşmamak koşuluyla, işçiler fazla saat çalıştırılabilir. Bu şekilde fazla çalışma ücretleri, bu Yasa’nın 27’inci maddesinin (3)’üncü fıkrasına göre hesaplanır.”
Bu maddeden de görülebileceği gibi, acil bir siparişi karşılamak, üretimi arttırmak veya bir ürünü yetiştirmek gibi nedenler “zorunlu neden” sayılmaz. Yasa’da tanımlanan “acil durum”; makinelerin arızalanması veya makineler için hemen yapılması gereken ivedi işlerdir. Yani, patronun para kazanmasını sağlayacak işler değil, sermayenin zarar görmemesini sağlayacak acliyette işlerde, ki bu durumlar sık sık olmamalıdır, fazla çalışma yapmamız gerekebilir.
Bu gibi durumlarda biz işçiler mesai yapmak zorundaysak, bu gibi olumsuzluklar nedeniyle iş yeri kapanırsa patron maaşımızı ödemek zorunda mıdır?
İşyerinde, önceden bilinmesine imkan bulunmayan, teknik arıza, yangın, su baskını gibi durumlar ortaya çıkar ve bu durumlar yüzünden çalışamaz veya patron tarafından çalıştırılamazsak; patron bize iki haftaya kadar her gün için en az yarım ücret ödemek zorundadır. İş Yasası’nın 26. Maddesi de bu konuyu düzenler:
“Bu Yasanın 14’üncü maddesinin (4)’üncü fıkrasında öngörülen zorlayıcı nedenler dolayısıyla çalışamayan veya çalıştırılamayan işçiye işveren tarafından iki haftaya kadar her gün için en az yarım ücret ödenir.”
Burada sözü edilen 14. Madde’nin (4)’üncü fıkrası, söz konusu ‘zorlayıcı nedenler’in, teknik arıza, yangın ve su baskını olduğunu açıklamaktadır. Yani, patronun makinelerinin arıza yapma riski varsa, veya arızalanmış ve acilen müdahale gerekiyorsa, önceden onay vermemiş olsak dahi fazla mesai yapmamız istenebilir. Ancak işyerinde oluşmuş olumsuz bazı durumlar nedeniyle patron bizi çalıştıramasa dahi, iki haftaya kadar bize yarım ücret ödemek zorundadır.
